Mỹ đã cấm nhập khẩu đối với tất cả các lô tôm và gia vị từ đảo Java và khu vực lân cận của Indonesia, do nguy cơ nhiễm xạ cesium-137. Do tác động của lệnh này, hôm qua 9-10 Indonesia đã ra lệnh tạm dừng nhập khẩu phế liệu, kim loại phế thải để rà soát toàn bộ chuỗi tái chế kim loại trong nước, sau khi phát hiện dấu vết ô nhiễm phóng xạ tại một số nhà máy.
Vì sao có lệnh cấm?
Tháng 8-2025, Cơ quan quản lý thực phẩm và dược phẩm Mỹ (FDA) đã phát hiện tôm đông lạnh của hãng chế biên tôm lớn nhất của Indonesia là PT Bahari Makmur Sejati, hay BMS Foods, có nguy cơ bị nhiễm xạ cesium-137.
Các lô tôm của BMS Foods bị rút ra khỏi kệ hàng của Walmart, Kroger và các siêu thị khác. Đây là một đồng vị phóng xạ tổng hợp thường không có trong thực phẩm nhưng có thể được phát hiện bởi các hệ thống giám sát tại các cảng của Mỹ. Cesium-137 được tạo ra trong quá trình phân hạch hạt nhân trong các quá trình tạo năng lượng hạt nhân hay vũ khí hạt nhân.
Hai container tôm nghi nhiễm phóng xạ bị trả về đã cập cảng Indonesia, trong đó một lô đang được kiểm tra và một lô vẫn chờ xử lý. Ngoài ra 29 lô hàng khác cũng bị Mỹ trả về đề phòng ngừa đã được xác nhận không có chất phóng xạ, và giao lại cho các công ty trong nước của Indonesia.
Cuộc điều tra của cơ quan hạt nhân Indonesia trong tháng rồi đã tìm thấy bằng chứng về tình trạng ô nhiễm phóng xạ lan rộng ở xưởng đóng gói tôm thuộc khu công nghiệp Cikande trên đảo Java.
Tình hình càng trở nên phức tạp hơn khi FDA phát hiện ra cesium-137 trong một container vận chuyển chở đinh hương của một nhà xuất khẩu gia vị cách khu vực Cikande hơn 640 km vào tháng 9. Đáng chú ý, mức độ phóng xạ trong đinh hương cao gấp 10 lần so với trong tôm, và nguồn gốc nhiễm xạ vẫn là còn là bí ẩn.
FDA nhấn mạnh nồng độ cesium-137 không có nguy cơ gây hại với sức khỏe người tiêu dùng. Tuy vậy, hôm 3-10 FDA ban hành lệnh cấm với các lô tôm đông lạnh và gia vị có nguồn gốc từ đảo Java và khu vực lân cận. Đây là nơi sinh sống của hơn 150 triệu dân.
Nguồn gốc nhiễm xạ: vừa rõ ràng, vừa bí ẩn…
Bằng chứng sơ bộ cho thấy nguồn gốc ô nhiễm phóng xạ ở Indonesia là từ hoạt động công nghiệp, cụ thể là một nhà máy thép tên Peter Metal Technology (PMT). Đây là hãng cung cấp nguyên liệu cho các ngành xây dựng và sản xuất.
Các nhà điều tra tin rằng PMT đã vô tình nung chảy kim loại phế liệu chứa chất phóng xạ cesium-137, có thể từ một thiết bị y tế hoặc công nghiệp bị thải loại. Quá trình này đã tạo ra một luồng bụi, khí phóng xạ thoát ra khỏi ống khói của nhà máy.
Luồng khí này sau đó đã theo gió lan ra, gây ô nhiễm cho ít nhất 10 địa điểm trong bán kính khoảng 5 km, bao gồm cả nhà máy chế biến tôm BMS Foods. Chính phủ Indonesia đang tiến hành khử nhiễm khu vực và xem xét các quy định mới về phế liệu kim loại.
Tuy nhiên, vụ việc đinh hương bị nhiễm xạ vẫn là một bí ẩn lớn. Nơi chế biến đinh hương cách nhà máy thép hơn 640 km, và mức độ phóng xạ trong đinh hương lại cao gấp 10 lần so với trong tôm. Các chuyên gia đưa ra nhiều giả thuyết, như việc nhiễm bẩn có thể xảy ra trong quá trình vận chuyển, hoặc do luồng khí phóng xạ lan rộng và lắng xuống các cánh đồng trồng đinh hương, nhưng vẫn chưa có câu trả lời rõ ràng.
Tiến sĩ Steven Biegalski, chủ nhiệm chương trình kỹ thuật hạt nhân, phóng xạ và vật lý y khoa tại Viện Công nghệ Georgia ở Atlanta, nói rằng: “Hiện tại, vẫn còn nhiều câu hỏi hơn là câu trả lời”.
Các động thái của chính phủ Indonesia
Hôm 9-10, Indonesia đã ban hành lệnh cấm có hiệu lực tức thì với việc nhập khẩu phế liệu kim loại. Bộ trưởng Môi trường Hanif Faisol Nurofiq cho biết động thái này nhằm đảm bảo ngành tái chế thép trong nước tuân thủ các tiêu chuẩn an toàn bức xạ, yêu cầu các doanh nghiệp phải lắp đặt hệ thống giám sát và kiểm soát phát thải phóng xạ.
Chính phủ đã phát hiện phóng xạ tại 22 nhà máy trong khu công nghiệp Cikande, gồm cả nhà máy chế biến tôm BMS Foods. Công tác khử nhiễm đang được tiến hành và dự kiến sẽ mất vài tháng.
Bộ Hàng hải và Thủy sản Indonesia đang làm việc với FDA để soạn thảo một bản ghi nhớ hợp tác, nhằm chứng nhận an toàn cho tôm xuất khẩu và sớm tiếp cận lại thị trường Mỹ.
Cơ hội cho Việt Nam?
Liệu các biến cố ở Indonesia có tác động đến ngành chế biến và xuất khẩu thủy hải sản và cả ngành hàng gia vị của Việt Nam? Câu trả lời hiện chưa rõ ràng.
BMS Foods là 1 trong 4 công ty chế biến thủy hải sản hàng đầu của Indonesia, với kim ngạch 290 triệu đô la trong năm ngoái. Còn Indonesia là nước đứng thứ ba thế giới về thị phần tôm nhập khẩu vào Mỹ, với giá trị 1 tỉ đô trong năm 2024, xếp sau Ấn Độ 2,24 tỉ đô và Ecuador 1,28 tỉ đô. Việt Nam xếp hạng tư với hơn 691 triệu đô và có thế mạnh về các sản phẩm chế biến có giá trị cao hơn.
Trong khi đó, với mức thuế đối ứng 50% của Mỹ sẽ làm giảm sự cạnh trạnh của Ấn Độ trong các ngành hàng vốn là thế mạnh của Việt Nam, gồm dệt may, thủy sản và điện tử. Thuế của Việt Nam là 20%.
Lệnh cấm của Mỹ có thể giúp ngành tôm Việt Nam có thêm đơn hàng, nhưng không nhất định là lớn lắm, và cũng không có nghĩa là tôm Việt Nam có lợi thế hơn hẳn – trừ các mặt hàng chế biến sâu. Lệnh cấm kéo dài và 1 trong 3 hay cả 3 công ty xuất khẩu tôm lớn của Indonesia bị ô nhiễm tương tự, thì tôm Việt Nam mới có lợi thế.
Nhưng đất nước hưởng lợi nhiều hơn vẫn là Ecuador bởi thuế chỉ chịu thuế 15% + thuế chống trợ cấp 3,78%. Hơn nữa đường hàng hải từ đất nước Nam Mỹ đến Bờ Đông (cảng Miami) chỉ 7-10 ngày, còn đến Bờ Tây (cảng Los Angeles) thì khoảng 15-18 ngày. Trong khi đó, từ cảng Cái Mép của Việt Nam đến Bờ Tây (cảng Los Angeles) cần 25-30 ngày, và Bờ Đông (cảng New York) cần từ 30-45 ngày.
Việt Nam là một trong những nước sản xuất và xuất khẩu gia vị lớn trên thế giới. chiếm 11% thị phần toàn cầu về hồ tiêu và gia vị. Theo Bộ Công Thương, Việt Nam hiện đứng đầu thế giới về sản xuất và xuất khẩu hồ tiêu; đứng thứ 3 thế giới về sản xuất và số 1 thế giới về xuất khẩu quế; đứng thứ 3 thế giới về sản xuất và thứ 2 thế giới về xuất khẩu hoa hồi… Đinh hương không là thế mạnh của Việt Nam.
Theo Bloomberg, Antara, Consumer Reports
Ricky Hồ / BSA Media
